12 મુખ્ય જ્યોતિર્લિંગ (12 જ્યોતિર્લિંગ)માં રામેશ્વરમ 11મા ક્રમે છે. આ જ્યોતિર્લિંગ તમિલનાડુના રામનાથપુરમ જિલ્લામાં આવેલું છે. આ તીર્થ હિંદુઓના ચાર ધામોમાંનું એક છે. શિવપુરાણ અનુસાર, આ જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના ભગવાન વિષ્ણુના અવતાર શ્રી રામ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. શિવપુરાણ અનુસાર જે વ્યક્તિ આ શિવલિંગનો ગંગાજળથી અભિષેક કરે છે તેને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ જ્યોતિર્લિંગ સાથે બીજી ઘણી પરંપરાઓ જોડાયેલી છે જે તેને ખાસ બનાવે છે.
આ છે ગુજરાતમાં સ્થાપિત જ્યોતિર્લિંગના રૂપમાં જ્યોતિર્લિંગની કથા રામાયણ અનુસાર શ્રી રામે ત્રેતાયુગમાં ધર્મની સ્થાપના માટે અવતાર લીધો હતો. તે સમયે રાવણના કારણે જગતમાં અધર્મ ફેલાઈ રહ્યો હતો. રાવણ બ્રાહ્મણ હતો. આ કારણે રાવણને માર્યા પછી શ્રી રામ પર બ્રહ્માની હત્યાનો આરોપ લાગ્યો. ઋષિઓએ શ્રી રામને બ્રહ્માને મારવાના પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવા કહ્યું.
ઋષિઓએ શ્રી રામને શિવલિંગ સ્થાપિત કરવા અને અભિષેક કરવા કહ્યું. આ પછી સીતા દ્વારા બનાવેલું રેતીનું શિવલિંગ ત્યાં સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું અને શ્રી રામે તેની પૂજા કરી. આ કારણથી જ્યોતિર્લિંગનું નામ રામેશ્વરમ પડ્યું. અહીં કરવામાં આવતી પૂજાથી શિવની સાથે શ્રી રામ પણ પ્રસન્ન થાય છે.
એક કથા એવી પણ છે કે શ્રી રામે લંકા પર વિજય મેળવતા પહેલા આ જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના દરિયા કિનારે કરી હતી અને રાવણને પોતાને પૂજારી તરીકે બોલાવ્યો હતો. રાવણની પૂજા કર્યા પછી જ શ્રી રામની પૂજા પૂર્ણ થઈ.
રામેશ્વરમ મંદિર એ ભારતીય શિલ્પનું સુંદર ઉદાહરણ છે રામેશ્વરમ મંદિર એ ભારતીય બાંધકામ કલા અને શિલ્પનો સુંદર નમૂનો છે. તેનું પ્રવેશદ્વાર ચાલીસ ફૂટ ઊંચુ છે. જે જગ્યાએ આ ટાપુ મુખ્ય ભૂમિ સાથે જોડાયેલો હતો ત્યાં હાલમાં અઢી માઈલ પહોળી ખાડી છે. શરૂઆતમાં આ ખાડી બોટ દ્વારા ઓળંગવામાં આવતી હતી. લગભગ ચારસો વર્ષ પહેલાં કૃષ્ણપ્પનાયક નામના રાજાએ પથ્થરનો વિશાળ પુલ બનાવ્યો હતો.
અંગ્રેજોના આગમન પછી એ પુલની જગ્યાએ રેલવે બ્રિજ બનાવવાનો વિચાર આવ્યો. ત્યાં સુધીમાં જુનો પથ્થરનો પુલ મોજાની અથડામણથી હચમચી ગયો હતો અને તૂટી ગયો હતો. એક જર્મન એન્જિનિયરની મદદથી તે તૂટેલા પુલ પરથી સુંદર રેલ બ્રિજ બનાવવામાં આવ્યો હતો. હાલમાં આ પુલ રામેશ્વરમને રેલ સેવા દ્વારા ભારત સાથે જોડે છે.
રામેશ્વરમ જ્યોતિર્લિંગ સાથે જોડાયેલી ખાસ વાતો.
રામેશ્વરમ મંદિરમાં વિશાલાક્ષીના ગર્ભગૃહની નજીક, નવ જ્યોતિર્લિંગ છે, જેની સ્થાપના લંકાપતિ વિભીષણ દ્વારા કરવામાં આવી હોવાનું કહેવાય છે, રામનાથના મંદિરમાં તાંબાની પ્લેટ દર્શાવે છે કે 1179 એડીમાં, શ્રીલંકાના રાજા પરાક્રમ બાહુએ મૂળ લિંગ ધરાવતા ગર્ભગૃહનું નિર્માણ કર્યું હતું, તેના 78 ફૂટ ઊંચા ગોપુરમનું નિર્માણ 1450માં રાજા ઉદયન સેતુપતિ અને નાગૂરના રહેવાસી વૈશ્ય દ્વારા 15મી સદીમાં કરવામાં આવ્યું હતું. બાદમાં મદુરાઈના એક દેવી-ભક્ત દ્વારા તેનું જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવ્યું હતું.
તિરુમાલય સેતુપતિએ સોળમી સદીમાં દક્ષિણ ભાગની બીજી દિવાલ બનાવી હતી. તેમની અને તેમના પુત્રની મૂર્તિ પણ દરવાજે બેઠી છે, તે જ સદીમાં, મદુરાઈના રાજા વિશ્વનાથ નાયકના તાબાના રાજા ઉદયન સેતુપતિ કટ્ટતસ્વરાએ નંદી મંડપનું નિર્માણ કરાવ્યું, સત્તરમી સદીમાં દલવે સેતુપતિએ પૂર્વીય ગોપુરમની શરૂઆત કરી18મી સદીમાં, રવિવિજય સેતુપતિએ દેવી-દેવતાઓ માટે શયનગૃહ અને મંડપ બાંધ્યો હતો. પાછળથી, મુટ્ટુ રામલિંગા સેતુપતિએ બહારની દિવાલોનું નિર્માણ કરાવ્યુ, 1897-1904 ની વચ્ચે, સેન્ટ્રલ દેવકોટ્ટાઈના એક પરિવારે 126 ફૂટ ઊંચા નવ દરવાજા સાથે પૂર્વીગોપુરમ બનાવ્યું.
રામેશ્વરમ સુધી પહોંચવા માટે મદુરાઈ જે તમિલનાડુનું સૌથી મોટું શહેર છે, ત્યાંથી પસાર થવું પડે છે. ભારતના તમામ મોટા શહેરોમાંથી રામેશ્વરમ જવા માટે ડાયરેક્ટ ટ્રેનની સુવિધા ઉપલબ્ધ છે. જો તમારા શહેરથી રામેશ્વરમ જવા માટે કોઈ સીધી ટ્રેન નથી, તો તમારે મદુરાઈ જવું જ જોઈએ. મદુરાઈમાંથી કુલ 89 ટ્રેનો પસાર થાય છે. તમે મદુરાઈથી રામેશ્વરમ સુધી ટ્રેન અથવા બસ દ્વારા પણ જઈ શકો છો.